Zen Peacemakers Bearing Witness Retraite Rwanda
– door Patrick van der Hofstad –

De bearing witness retraite in Rwanda werd gehouden van 14 tot 18 april 2014, ter herdenking van de genocide die precies 20 jaar geleden plaats vond. Net zoals de retraites in Auschwitz, werd deze geleid door zenmeesters Bernie Glassman en zijn vrouw Eve Marko. En georganiseerd door Genro Gauntt en Ginni Stern. In de voorafgaande jaren had Genro Rwanda vijf maal voor dit thema bezocht, waarna Bernie en Eve met een klein gezelschap een keer waren gekomen om de retraite voor te bereiden. In januari 2014 was Jared Seide van het Center for Council een 15-tal Rwandese deelnemers aan de retraite komen trainen in het leiden van vredescirkels (council circles, luistercirkels). Voorafgaand aan de retraite en na afloop logeerden wij bij de Eglise Presbytérienne au Rwanda (EPR) in de hoofdstad Kigali, in tweepersoons kamers die voor ons zeer basic en slecht verzorgd waren maar voor Rwanda uitstekend met goede bedden en een eigen badkamer met echt warm stromend water. Ik kwam op een vrijdagavond aan, met vier retraitegangers uit de VS en Polen, die vanaf Schiphol met hetzelfde vliegtuig gingen. Toen ik de volgende ochtend even voor 9 uur kwam ontbijten, werd me verteld dat ik vijf minuten later mee kon voor een excursie. Het programma was gewijzigd en een uur vervroegd. Zo zijn we elk van de drie dagen voorafgaand aan de eigenlijke retraite telkens iets gaan bezoeken om de aard en ernst van de genocide te leren kennen.

We bezochten een gemeenschapshuis waar een groep van 15 (voormalig) middelbaar scholieren, die iets wilden doen voor slachtoffers van de genocide, bijeen kwamen met zo’n 20 weduwen van de genocide. Ze hadden voor ieder van hen teilen, jerrycans zeep en dergelijke gekocht. Eén van de weduwen vertelde uitgebreid hoe ze met hun gezin werden verjaagd uit hun huis, hoe geen van hun buren en dorpsgenoten hen meer onderdak wilde verlenen ook al was ze hoog zwanger, hoe ergens onderweg haar babytje was geboren en hoe haar man weg had moeten gaan om iets ver weg te regelen voor familie en nooit was terug gekeerd, op die dag precies 20 jaar geleden. Een dame met nationale bekendheid zong er enkele van haar zeer populaire liederen over de genocide bij.

Na afloop bezocht ik met drie van deze scholieren een psychiatrische kliniek, even buiten Kigali, waar een collega van mijn vrouw Anke voor de genocide als psychiater had gewerkt. Ik ging voor hem op zoek naar de toenmalige geneesheer-directeur, die vijf jaar geleden van ouderdom in vredestijd bleek te zijn overleden. En ik zocht namen van mensen die waren vermoord tijdens de genocide, om deze te kunnen lezen tijdens de retraite. Ze bleken een lijst van 150 in de kliniek vermoorde buren, medewerkers en patiënten te hebben, in de computer, die eenvoudig geprint kon worden. Geslaagde missie!

Pas later werd me duidelijk dat de kliniek een van de vele plaatsen moet zijn geweest waar opgejaagde Tutsi’s zich veilig hadden gewaand voor oprukkende moordende radicale Hutu’s. De volgende stap was om vriendelijk te komen zoeken naar wapens en zelfs de kleinste mesjes of metalen voorwerpen weg te halen, waarna gezorgd werd dat ze een aantal dagen geen water en voedsel hadden. Vervolgens werden ze in enkele uren allemaal vermoord, inclusief baby’s, grotere kinderen, vrouwen en bejaarden. In dit vruchtbare land bij de evenaar, met zijn prachtige inktzwarte mensen, zijn in 100 dagen circa een miljoen Tutsi’s omgebracht.

De volgende dag, zondag, woonden we de nationale afsluiting van de herdenkingsweek bij. Sinds 1994 is de genocide jaarlijks gedurende 100 dagen herdacht, maar de officiële bijeenkomsten zijn nu beperkt tot één week. Overal in het land zijn er gedenkplaatsen en nu, tijdens de herdenkingsperiode, stonden er overal grote billboards over de herdenking, ook bij alle grote bedrijven. De afsluitende ceremonie, met vele toespraken en muziek van een legerkapel, ging met name over de politici die hun leven hadden gegeven om de voormalige regering, die de genocide heeft georganiseerd en uitgevoerd, weg te krijgen. De speeches waren een mengeling van verhalen over eenheid en verdraagzaamheid en propaganda voor de partij en regering van president Kagame, die de moordende hutu’s en hun regering 20 jaar geleden heeft verjaagd.

Kagame lijkt een verlicht despoot te zijn, die geweld niet schuwt om zijn opponenten kwijt te raken maar die ook 20 jaar stabiliteit, wederopbouw, vrede, berechting, vergeving, onderwijs en economische groei heeft gebracht, zonder zichzelf en zijn clan extreem te verrijken. Hij is zeer populair, ook al moet je er echt op je woorden passen, en van mijn westerse beeld over hoe een democratie eruit zou moeten zien, ben ik in dit geval niet meer zo zeker. In 2017 mag Kagame volgens de grondwet niet meer herkozen worden. Dat zien zelfs critici van het regime als een probleem en ik deel die bezorgdheid. Ondanks de vele vergevingsprogramma’s ligt nieuw geweld op de loer.

Maandag hebben we twee kerken bezocht. In tegenstelling tot eerdere jaren bleken de vele Tutsi’s, zie zich daar schuil hielden, er deze maal niet veilig te zijn. Naast de aantallen doden hebben ook de folteringen, verkrachtingen en wijze waarop de kinderen vermoord werden, door ze een voor een tegen de muur te slaan zo dat hun schedel brak, mij diep geraakt. Vele schedels, botten, massagraven en enorme bloedplekken vormen zichtbare bewijzen. Nog steeds worden er overblijfselen van slachtoffers gevonden op plaatsen die worden aangewezen door daders die nu, 20 jaar later vrij komen (tijdens herdenkingsbijeenkomsten worden daders hiervoor aangemoedigd). Bij de tweede kerk was een vrouw de onlangs gevonden botten van haar moeder aan het wassen. Na voorzichtig polsen hebben we met haar in een kring stil rond die resten gestaan en ons respect getoond. Allemaal heel emotioneel.

Die avond startte de retraite met een opening en met een zeer vrolijk, beweeglijk en geïnspireerd kerkkoor. De Rwandese mensen die wij hebben gezien waren zeer bevlogen aanhangers van een van de vele christelijke tradities die er groot zijn. De volgende ochtend, dinsdag, bezochten we het herdenkingsmuseum in Kigali, waar 259.000 genocide slachtoffers begraven zijn en met een tentoonstelling over de achtergronden en het verloop van de genocide, inclusief een overzicht van alle genocides wereldwijd in de afgelopen eeuw. Nergens in Europa heb ik tentoonstellingen van een dergelijke kwaliteit over dit onderwerp gezien. Op het grootste massagraf hebben we ieder een roos gelegd en gezamenlijk een krans namens de twee organiserende organisaties, de Zen Peacemakers en Memos – learning from history.

Vervolgens gingen we door naar een pastoraal centrum bij Murambi, onze thuisbasis voor de retraite zelf. De reis, door de prachtige groene heuvels met overal bananenbomen en mensen die hun landjes verbouwen, duurde veel langer dan gepland. Vervolgens moest lang worden gewacht op het avondeten; het programma volledig in de war. Binnen vijf minuten na aankomst was het gezamenlijke sanitair vies (jonge Rwandese mannen op mijn afdeling), uit de douches kwam geen water, door te weinig druk, pas de volgende dag kon je je wassen met warm water in een teiltje (heerlijk). Toen het eten er eenmaal was, bleek het de gewoonte van onze Rwandese tafelgenoten te zijn om van het lekkerste eten zo veel op te scheppen dat ze het nooit op zouden kunnen en als je niet snel was, bleef alleen het andere voor je over. Ondanks de warme ontmoetingen met super vriendelijke mensen en de verbondenheid door het thema van de retraite, was het een behoorlijke cultuurclash, zo bij aankomst.

De drie volgende dagen hadden we ’s morgens een luistercirkel met een groep van 8 of 9 deelnemers, waarna we gingen ontbijten. Overdag verbleven we in het herdenkingscentrum Murambi, een voormalige school die in 1994 bijna was voltooid, waar 50.000 Tutsi’s heen waren gevlucht of, iets later, gebracht en vervolgens omgebracht. Wederom een uitstekende tentoonstelling, van dezelfde makers als in Kigali. Ook daar legde we rozen en een krans op een massagraf. En vervolgens bezochten we een rij kleine huisjes waarin honderden volledig witte, verdroogde en ingekrompen lijken lagen van vermoorden, onder wie vele kinderen, allemaal met gebroken schedels, en zichtbaar verkrachte vrouwen. Heel heftig.

Eén van de Rwandese vrouwen, die in de retraite aanwezig was samen met haar 20 jaar oude dochter, vertelde hoe zij op die plaats als Hutu vrouw was beland omdat ze geen afstand wilde doen van haar Tutsi-man en -kinderen (via de patriarchale lijn doorgeërfd). Ze vertelde hoe haar identiteitskaart haar redde, toen iedereen werd afgeslacht, inclusief haar man en twee zoontjes en hoe zij uiteindelijk, door de hulp van een soldaat die niet meer wilde moorden, samen met haar dochtertje kon ontsnappen, via een lange vluchtreis en vele ternauwernood overleefde gevaren. Vele malen toeval en geluk, net zoals bij de overlevenden van Auschwitz.

We mediteerden zes perioden per dag bij Murambi en lazen er namen van vermoorden uit het hele land, inclusief de namen die ik mee had uit de psychiatrische kliniek bij Murambi. Op de eerste dag gebeurde dat nog bij één van de massagraven, maar de Rwandese deelnemers wilden daar niet bij zijn, naar later bleek omdat ze dachten dat we door daar te mediteren de duivel aanbaden. De volgende dag suste een uitleg over het hoe en waarom van mediteren deze zorgen en werd er gezamenlijk op een minder beladen plek in het gebouw gemediteerd. Die dag bleek ook het doorgeven van een ’talking piece’ tijdens de luistercirkel beangstigend te zijn: wat kreeg je in handen, was het niet behekst met geesten? De oude religies spelen in Rwanda nog een rol onder de laag van het christendom en we leerden hiermee rekening te houden.

Tijdens de avonden vertelden verschillende mensen uit de retraite hun verhaal. Een dader vertelde dat hij 15 mensen had gedood en hoe hij zichzelf had aangegeven, zijn daden op schrift had laten zetten, zijn straf had uitgezeten en toen hij vrij kwam bij de nabestaanden van zijn slachtoffers net zo lang was blijven aankloppen tot hij vergiffenis had kunnen vragen. Vervolgens sprak één van zijn slachtoffers, een Tutsi vrouw, wiens arm voor een deel was afgehakt, die met een speer was doorboord, op verschillende plaatsen in haar schedel was gehakt en wiens baby was gekliefd, over haar vergeving. Een Belgische paramilitair vertelde hoe hij vrijwillig naar Rwanda was gegaan om te proberen de bevolking te beschermen maar onverrichter zake had moeten terug keren, afschuwelijke misstanden achterlatend.

Toen ik Bernie één op één vroeg hoe hij de retraite vond gaan, gaf hij aan dat de verhalen voor hem te veel op de voorgrond waren, in plaats vanuit niet-weten getuigenis afleggen (bearing witness). Maar voor deze mensen was het eerlijk kunnen vertellen van hun verhaal een bevrijding en wij konden erkennen wat gebeurd was.

In april is het regenseizoen in Rwanda en de meeste dagen was het grotendeels bewolkt. Gelukkig maar, want de zon is er, als die eenmaal schijnt, zo fel dat ik mijn gevoelige witte huid er moeilijk tegen kan beschermen. Vrijdag deden we een ceremoniële laatste ereronde langs alle bijzondere plaatsen op het terrein van Murambi, in de stromende regen. Op verschillende andere symbolische momenten was de regen al oorverdovend losgebarsten. Zo hielp de omgeving mee om het onaanvaardbare zijn plaats te geven. Net zoals de prachtige groene landjes op de heuvels, de vrolijkheid van de kinderen die aan ons hingen als we van of naar Murambi liepen en de warme uitwisseling met de andere deelnemers van de retraite.

De retraite eindigde met een avond met gedichten, zang en dans en de volgende dag weer een busrit terug door de prachtige groene heuvels en langs vrolijke gezichten in drukke dorpjes. En weer terug in Kigali, waren we veel bij elkaar, tijdens het lange wachten op eten in de restaurants, met af en toe zang en dans en op paaszondag zeer inspirerende missen in de kerken van twee van onze Rwandese deelnemers. Daar bleken er meer gelijkenissen te zijn tussen het paasverhaal en de verlichting van de Boeddha dan ik eerder had meegekregen; alles werd nieuw. Een prachtige afsluiting van 10 bijzondere dagen in Rwanda.

Je kunt de getuigenis van de Belgische oud-paramilitair Reginald Verhofstede, die aanwezig was in de retraite, lezen op zijn site en horen in een radio-interview