Bearing Witness Helsinki door Kees Hagenaar
Kees Hagenaar is organisatieadviseur en oprichter van Getijden, centrum voor Mindfulness en Zen. Hij is verbonden met Zen Sangha België, onder leiding van Frank De Waele Roshi.
Ik wist niets van de Finse burgeroorlog, die in 1918 duurde van 27 januari tot 15 mei. Ik hoorde er pas over toen ik in september 2017 deelnam aan de straatretraite in Helsinki, Finland. We bezochten monumenten die een herinnering zijn aan de oorlogen van Finland in de 20e eeuw. Die oorlogsmonumenten verbeelden de gebeurtenis en de getroffenen. Ze onderhouden het bewustzijn dat vrijheid niet vanzelfsprekend is.
We voerden gesprekken en hielden rituelen bij de oorlogsmonumenten. Een van de Finse deelnemers, Mikko Ijas, organisator van de straatretraite, had zich verdiept in de vergeten geschiedenis. We luisterden naar zijn relaas. Tijdens de straatretraite werd zijn verhaal aangevuld door herinneringen van de andere Finse deelnemers. Alle Finnen waren op een bepaalde wijze verbonden met deze geschiedenis. Niet dat het voor hun een dagelijks onderwerp was, integendeel, het waren familiegeheimen.
burgeroorlog
In de Finse burgeroorlog waren er twee partijen: de socialistische Finnen (de Rode Garde) en de conservatieve Finnen (de Witte Garde). De legersterkte was voor beide partijen tussen 80.000 – 90.000 man. De Roden kregen steun van de het bolsjewistische Rusland terwijl de Witten steun kregen van het Duitse Keizerrijk en Zweedse vrijwilligers. De verliezen waren aanzienlijk, er kwamen ongeveer 37 duizend Finnen om inclusief enkele duizenden buitenlandse soldaten. (Bron: Wikipedia)
Mikko organiseerde in juli 2018 een Bearing Witness retraite, 100 Jaar na de burgeroorlog. Frank De Waele Roshi uit Gent en Maika Palm, priesteres in de Lutherse traditie uit Helsinki, namen deel als spirituele leiders. De groep was klein: 6 Finnen, Frank Roshi, mijn Belgische zenbroeder Stan Weyns en ik. Onze betrokkenheid kwam voort uit de bijzondere vriendschap die was ontstaan tijdens de straatretraite. Voor mij was het mijn eerste Bearing Witness retraite. In tegenstelling tot de straatretraite bedelden we niet en sliepen we niet op straat. Op momenten dat we herinneringsmonumenten en concentratiekampen bezochten, merkte ik verwondering en vragen bij mezelf. Gedurende deze straatretraite werden mij de effecten van deze kortstondige maar heftige gebeurtenissen in de geschiedenis van Finland en de invloed op de volgende generaties duidelijk. Er blijkt amper een proces van verwerken op gang te zijn gekomen. Er waren twee kampen en of je nu tot de Witten of de Roden behoorde, beide groepen hebben de eigen bevolking door onderdrukking, marteling, en het onthouden van voedsel en schoon water ernstige en zeer traumatische schade toegebracht.
niet weten
Ter voorbereiding had ik informatie op internet gelezen. Het gaf me een beeld over getallen en strijdende partijen. Maar wat weet je dan? Het voorzichtig invoelen ontstond toen we concentratiekampen en herinneringsmonumenten gingen bezoeken zoals Suomenlinna, een eiland voor de kust van Helsinki, waar vooral vrouwen en kinderen geïnterneerd hebben gezeten en executies zijn uitgevoerd en Dragsvik, een herdenkingsplaats, met namen van slachtoffers van deze burgeroorlog. We hebben namen voorgedragen tijdens een ceremonie. In Lathi luisterden we naar de gids die ons mee nam naar de kazernes van Russische makelij, waar duizenden mannen, vrouwen en kinderen onder erbarmelijke omstandigheden geleefd hebben.
Ik ervoer het als vervreemdend, omdat rond en tussen de kazernes, die nog deels functioneel zijn, flats gebouwd zijn. Zou ik op zo’n plaats, waar intense verschrikkingen hebben plaatsgevonden, kunnen wonen?
En dan is er Tamisaari, een nu nog functionerend kazerneterrein, met 4000 plaatsen. In de meest heftige periode verbleven er 10.000 gevangenen. Het voedsel bestond uit schraal oud brood, een soep, wat zoute vis en zout drinkwater. Stel je het eens voor, onvoldoende voorzieningen als slaapplaatsen en sanitair, samen met een heftige winterkou die veel intenser is dan hier in Nederland. Gevoed worden met onvolledig eenzijdige voeding en zoutwater te drinken krijgen, wat je behoefte aan water en dorst bevordert. Daarbij komt dan ook nog verveling, onderdrukking en als mens ongelijkwaardigheid behandeld worden.
send me a parcel
Kunstenares Johanna Hammarberg, een van de deelnemers en lid van Peacemakers Finland, heeft voor het herinneringsjaar een kunstwerk gemaakt met de titel Send me a parcel (Stuur mij een pakje). Het zijn veertien fictieve brieven van een vader, geïnterneerd in een concentratiekamp, aan zijn gezin. De aanleiding was dat de grootvader van Johanna, toen ze puber was, haar brieven liet zien, opgeborgen in een laatje van een buffetkast, die hij na zijn overlijden wilde nalaten aan zijn kleindochter. Toen, op een later moment, Johanna aan haar grootmoeder naar de brieven vroeg, bleken de brieven verdwenen.
Ik zie en ervaar het kunstwerk als een vorm van invulling van de drie geloften zoals deze zijn aangedragen door Bernie Glassman. De burgeroorlog vond plaats ver voor dat Johanna werd geboren. Er is geen ander weten, dan door het bestuderen van de geschiedenis want ook binnen haar familie was het niet gebruikelijk er over te spreken. Johanna heeft ingeleefd in geïnterneerd zijn, honger lijden, verveling, schuld, de vragen die er zijn, het uitzien naar een pakje in de hoop dat er wat eten of een stukje kleding in zal zitten en een brief van het thuisfront. De eerste gelofte brengt ons van Not Knowing naar bewustwording. Ze beschrijft hoe de (overgroot-)vader zich verhoudt tot de situatie. Toen Johanna de brieven liet horen, voorgelezen door een Finse acteur in het Engels, terwijl we in een kille lege hal in het voormalig concentratiekamp Tamisaari zaten, ontstonden er voor mij beelden en gevoelens van onmacht en verdriet. Ik voelde hoe Johanna inzichten had verworven, ze had bedacht. Voor mij raakt dit aan de tweede gelofte: Bearing Witness. De kilheid, het verlangen naar contact, het uitspreken van hoop, het thuisfront stimuleren het vol te houden: door feitenonderzoek en de wijze waarop Johanna zich verdiept heeft, is er een herinneringsdocument ontstaan. Dat alles nodigt de huidige generatie Finnen uit tot kennisname van deze pijnlijke geschiedenis. Johanna heeft door dit kunstwerk te maken de derde gelofte van Loving Action vormgegeven en zo bijgedragen aan het bespreekbaar maken van dit verleden.